Endokrin (Hormon Sistemi) Bozucu Kimyasal Maddeler ve Erken Ergenlik İlişkisi

Endokrin Sistem (Hormon Sistemi) Nedir?

Endokrin sistem, hormonları üreten ve kana salgılayan organlar ve bezlerden oluşan sisteme verilen isimdir.

Endokrin (Hormon Sistemi) Ne İşe Yarar?

Endokrin bezler (iç salgı bezleri), her birinin farklı görevleri olan hormonları üretmek, depolamak ve salgılamakla görevlidirler. Bu bezler ve salgıladıkları hormonlar, kana karışarak çeşitli organları uyarırlar. Böylece, büyüme ve gelişme, metabolizma, üreme, homeostazinin, yani vücudun iç dengesinin sağlanması gibi birçok hayati görevi yerine getirirler. Bu sistemin asıl işlevi, vücut fonksiyonlarının düzenlenmesidir.

Endokrin Sistem (Hormon Sistemi) Kısımları Nelerdir?

Endokrin sistem; hipotalamus, epifiz bezi, hipofiz bezi, tiroit bezi, paratiroit bezi, timüs bezi, adrenal bezler ve pankreas, erkeklerde testisler, kadınlarda yumurtalıklar ve hamilelik döneminde plasentadan oluşur.

Endokrin (Hormon Sistemi) Bozukluğu Nedir?

İç salgı bezlerinden salgılanan hormonların eksikliği veya fazlalığı, endokrin bezlerin fazla küçük veya büyük olması veya hormonların doğru çalışmaması durumlarında endokrin hastalıklar ortaya çıkar. Bu durumda hormonlar, gerçekleştirmeleri gereken düzenleyici görevleri aksatır. Diyabet, tiroit eksikliği, Cushing sendromu, hormon sistemindeki bozulmalar sebebiyle oluşan hastalıklara örnektir. 

Endokrin (Hormon Sistemi) Bozukluğu Nelere Yol Açar?

Hormon sistemlerindeki bozukluklar; sekonder olarak dikkat eksikliği, bağışıklık sistemi problemleri, metabolizma bozuklukları, prematüre doğum, erken ergenlik veya jinekomasti ve ürogenital sistemde epigenetik farklılıklara sebep olabilmektedir. Ayrıca gelişim bozuklukları, polikistik over, tüylenme, ereksiyon problemleri, köselik, testis ve penis küçüklüğü, kilo alamama, kilo verememe, obezite, saç dökülmesi ve benzeri birçok problem de endokrin sistemindeki bozulmalardan kaynaklanır.

Endokrin (Hormon Sistemi) Bozucu Kimyasal Maddeler

Endokrin bozucu kimyasallar, hormon sisteminde bozukluklara sebep olduğundan şüphe edilen hem doğal kaynaklı hem de sentetik olabilen yabancı maddelerdir.[1] Bu kimyasallar, nükleer reseptörlerle istenmeyen şekillerde etkileşerek hormonların sentezi, taşınması, mekanizmaları ve metabolizmalarını sekteye uğratır. Bunlarla sınırlı olmamakla birlikte, özellikle α ve β östrojen reseptörleri, androjen reseptörü, pregnan X reseptörü, peroksizom prolifiratör aktive edici reseptör α ve γ ve α ve β tiroit reseptörlerinin endokrin bozucu kimyasallardan etkilendiği gözlemlenmiştir. Farklı mekanizmaları etkileyen kimyasallar, gelişim kusurları, bağışıklık, üreme ve sinir sistemlerinde fonksiyon bozuklukları ve kanser riskinde artış ile ilişkilidir. Tip 1 diyabet, obezite ve alkolden bağımsız karaciğer yağlanması da endokrin bozucuların yol açtığı hastalıklar arasındadır.

Bazı kimyasalların endokrin sistemde hastalıklar ve bozukluklara yol açabileceği fikri ilk defa 1997 yılında, Our Stolen Future adlı kitapta ortaya atılmıştır; bu kitap DDT, dioxin, DES ve başka birçok endüstriyel kimyasalın endokrin sisteme zarar verdiğini ve üreme sisteminde bozukluklara sebep olduğunu iddia etmiştir.[1] O sırada genel kanı bu kimyasalların etkilerini yüksek dozlarda gösterdikleri ve nadir bulundukları yönündeydi. Şimdi ise 1000’den fazla kimyasal endokrin bozucu olarak tanımlansa bile bu sayı gerçeğe yakın bile değildir. Günümüzde bile bu kimyasalları tanımlamak ve keşfetmekte kullanılan yöntemler sistemik değildir ve endokrin bozucu kimyasalların potansiyel tehlikelerini raporlamakta yetersiz kalmaktadır.

Endokrin Bozucu Ürünler

Endokrin bozucu kimyasallar, sanayileşme sonrasında günlük hayatımızla iç içe geçmiş durumdalardır, özellikle kozmetik ürünlerin, gıda ambalajlarının, böcek ilaçlarının ve tekstil ürünlerinin içinde bulunurlar. Bazı endokrin bozucular hakkında kısıtlamalar olsa da özellikle yan ürün olarak ortaya çıkanlar veya toprak, su ve havaya karışanlar hâlâ tam olarak öngörülemeyen bir tehlike arz etmektedir. Doğaya karışan endokrin bozucu kimyasallar yalnız insan sağlığını değil ekosistemi de tehdit etmektedir. Kozmetik preparatların formüllerinde yer edinmiş olan bu kimyasallar, sınırlamalar çerçevesinde sıklıkla koruyucu, antibakteriyel, UV filtresi olarak kullanılmaktadırlar. Bazıları ise Stockholm kongresi sonrası tümden yasaklanmıştır, ancak hâlen dünya çapında kullanımdalardır.

Endokrin Bozucu Kimyasal Maddeler

Bisphenol A, kozmetik ürünlerde en sık rastlanılan endokrin bozuculardan biridir. Endokrin sistemi etkilediğini kanıtlayan, dahası kanserle ilişkili olduğunu gösteren birçok çalışma olmasına rağmen plastik üretiminde ve bunun sonucunda ambalaj yapımında sıklıkla kullanılmaktadır. Ambalaj malzemesinden içindeki gıda veya kozmetik ürüne rahatça sızması dolayısıyla insan vücuduna girer. Sentetik bir östrojen olan BPA’nın reseptör afinitesi, doğal östrojenlerin 1000 ila 10.000 katıdır. Başta kadın üreme sistemini, buna ek olarak pankreas, bağışıklık sistemi ve merkezi sinir sistemini olumsuz etkiler.[31]
Dichlorodiphenyldichloroethylene (DDE), DDT’nin bir türevidir. Gelişimsel bozukluklara ve erkek üreme sisteminde aksaklıklara sebep olur. Yağ dokuda akümüle olduğundan vücuttan atılması oldukça zordur. DDT ve DDE, böcek ilaçlarında kullanılan maddelerdir. Ayrıca, endokrin bozucu özellikleri keşfedilen ilk maddelerdendir.[1], [10]
Triclosan, koruyucu olarak kozmetiklere sıklıkla eklenen bir endokrin bozucudur. Şampuanlar ve sabunların içinde bulunur.
Dioksinler, endüstriyel üretimlerde yan ürün olarak ortaya çıkan bir endokrin bozucudur. Çöplerin yakılması dolayısıyla havaya karışırlar. [10]
Ftalatlar, birçok kişisel bakım ürününün içine akışkanlığı arttırmak amacıyla eklenir. Hamilelik döneminde fetüsün gelişimini engelleyebilir, bozabilir ve prematüre doğuma sebep olabilirler. [9], [29] 
Günlük hayatımızda yer alan endokrin bozucular bu kadarla sınırlı değildir, birçok endokrin bozucu kimyasal farklı amaçlarla ürün formülasyonlarına eklenir.

Erken Ergenlik Nedir?

Erken ergenlik, ikincil cinsiyet özelliklerin normalden erken belirginleşmesiyle karakterize patolojik bir durumdur. Her 5000 ila 10.000 çocuktan birisinde bu durum gözlemlenir. Kız çocuklarında erkek çocuklarına göre on kata kadar daha sık rastlanan bu durum, kızlarda 8 yaşından erken meme gelişimi veya 10 yaşından erken adet görülmesiyle, erkek çocuklarında ise yine ikincil cinsiyet özelliklerinin 9 yaşından önce ortaya çıkmasıyla kendini belli eder. Erken ergenlik, çocukların hormon salgısında artışa sebep olduğundan hem fiziksel hem psikolojik sağlıklarını tehdit edecek sonuçları olur. Kız çocuklarında genelde bir sebep belirlenemezken erkek çocuklarında belirli bir sebep bulunması ihtimali daha yüksektir.

Erken ergenlik, gonadotropin hormonuna bağımlılığına göre ikiye ayrılır, gonadotropin hormonuyla ilişkili olana merkezi (santral) erken ergenlik, ilişkisiz olana da çevresel (yalancı) erken ergenlik denir. En sık karşılaşılan merkezi erken ergenlik, idiyopatik formda olandır.

Erken Ergenlik Belirtileri Nelerdir?

Kız çocuklarında meme büyümesi, koltuk altı ve kasıklarda kıllanma, sivilce, ter kokusu, penis veya testis büyümesi, erken ergenliğin belirtileridir. Yani bir çocuğun ergenlik döneminde yaşaması gereken değişimlerin erken yaşanması, erken ergenlik belirtisidir.

Erken Ergenlik Nelere Yol Açar?

Erken ergenlik, epifiz bezlerinin erken birleşmesine ve bunun sonucunda gelişimin erken tamamlanmasına sebep olur. Sinir sisteminde tümörler, hipotalamusta hematom oluşması, hipofiz bezinde adenom oluşumu, yetişkinlikte kısa boy, meme veya üreme sistemi kanserleri, erken ergenlikle ilişkilendirilmiştir. Yine yetişkinlikte hipertansiyon, diyabet ve obezite gibi sonuçları olabilmektedir. 

Endokrin Bozukluğu, Erken Ergenliğe Sebep Olur Mu?

Ergenlik, cinsiyet hormonları tarafından başlatılan ve regüle edilen bir dönemdir. Dolayısıyla cinsiyet hormonlarındaki bozukluklar, ergenlik sürecini de etkileyecektir.
Ergenlik, birçok genetik faktöre bağlı başlayan ve gelişen bir durum olsa da çevresel faktörlerin gelişim üstendeki etkisi reddedilemez. Özellikle santral erken ergenlik, gonadotropin hormonuna bağımlı olduğu için, endokrin bozucu kimyasallar tarafından tetiklenebilir. Ergenliğin nöroendokrin regülasyonunda, GnRH nöronlarını aktive etmekle görevli olan kisspeptin nöronları endokrin bozucu kimyasallara karşı hassastır.[7], [8] Bu nöronların bir endokrin bozucu olan Bisphenol A’ya maruz kalmaları sonucu zarar gördükleri fareler üzerinde gözlemlenmiştir. Yine fareler üzerinde yürütülen çalışmalarda fetal dönemde Bisphenol A ve Dietilhekzil Ftalat’a maruz bırakılan farelerin yumurtalık boylarının normalden küçük olduğu görülmüştür.[35] Kemirgenler ergenlik dönemlerinde endokrin bozucu kimyasallara maruz kaldığında erken ergenlik veya ergenlik döneminde gecikme ortaya çıkmıştır. Dibütil ftalat’ın ergenlik döneminde maruz kalmanın sonucu, farelerde, ergenliğin hızlandığı ve östrojen dengesinin bozulduğu tespit edilmiştir.[30] Bisphenol A’nın doğrudan nöral yolaklarını etkileyerek ve GnRH nöronlarının aktivitesini azaltarak ergenliğin işleyişini hızlandırdığı gözlemlenmiştir.[18]

Birçok endokrin bozucu kimyasalın insanlarda erken ergenliğe sebep olduğu da gözlenmiştir. Örneğin ftalatlar meme dokusunda akümüle olduklarından bu dokuda farklılaşmalara sebep olurlar. Perflorooktanoik Asit, meme bezinin yapısını değiştirerek, yine dokunun büyümesine sebep olur. DDT olarak bilinen dichlorodiphenyltrichloroethane ve metabolitleri, östrojenik ve anti-androjenik aktiviteleri yüzünden erken ergenlikle bağlantılılardır. Bu bilgiler ışığında erken ergenliğin patofizyolojisi üzerinde endokrin bozucu kimyasalların- ergenlik öncesinde hangi zamanda ve hangi yoldan maruz kalınırsa kalınsın- etkili olduğu sonucuna varılabilir.

Erken Ergenlikten Korunma Yolları

Çalışmalar, erken ergenliğin genetik faktörlerle yakın ilgisi olduğunu göstermektedir. Buna ek olarak egzersiz, beslenme düzeni, koruyucu ve renklendirici içeren gıdaların tüketimi, yaşanılan çevrenin kirliliği de risk faktörleri arasındadır.[5], [9], [12], [15], [34] Sebze ve protein tüketimi arttıkça erken ergenlik riskinin düştüğü gözlemlenirken, aşırı hayvansal gıda alımının bu riski arttırdığı görülmüştür.[12], [15] Doğru beslenme, yeterli egzersiz, sağlıklı uyku ve kozmetik, kişisel bakım ürünleri ve gıda tüketiminde gösterilecek fazladan özenle erken ergenlik riskini azaltmak mümkündür. 

Kaynakça

[1]    Agostini, L.P., et al. “Glyphosate and the Key Characteristics of an Endocrine Disruptor: A Review.” Chemosphere, Pergamon, 19 Oct. 2020, www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0045653520328149?casa_token=-18JKt5ALhoAAAAA%3APHOPPxv6VNUHOIj_CdL3hNGZ_QM0RcS94miYaBjzAM9mO5zbkIx7bTtq8pMVSPzHahSgd49Mmw. Accessed 26 Nov. 2024. 
[2]    Amato, Angelica Amorim, et al. “Obesity and Endocrine-Disrupting Chemicals.” EC, Bioscientifica Ltd, 1 Feb. 2021, ec.bioscientifica.com/view/journals/ec/10/2/EC-20-0578.xml. Accessed 26 Nov. 2024. 
[3]    Banerjee, Sayan, and Anurag Bajpai. “Precocious Puberty - Indian Journal of Pediatrics.” SpringerLink, Springer India, 19 Apr. 2023, link.springer.com/article/10.1007/s12098-023-04554-4. Accessed 26 Nov. 2024. 
[4]    Bigambo, Francis Manyori, et al. “The Effect of Environmental Factors on Precocious Puberty in Children: A Case–Control Study - BMC Pediatrics.” SpringerLink, BioMed Central, 1 May 2023, link.springer.com/article/10.1186/s12887-023-04013-1. Accessed 29 Nov. 2024. 
[5]    Brito, Vinicius N, et al. “The Congenital and Acquired Mechanisms Implicated in the Etiology of Central Precocious Puberty.” OUP Academic, Oxford University Press, 5 Aug. 2022, academic.oup.com/edrv/article/44/2/193/6656412. Accessed 26 Nov. 2024. 
[6]    Cano, Raquel, et al. “Role of Endocrine-Disrupting Chemicals in the Pathogenesis of Non-Alcoholic Fatty Liver Disease: A Comprehensive Review.” MDPI, Multidisciplinary Digital Publishing Institute, 1 May 2021, www.mdpi.com/1422-0067/22/9/4807. Accessed 26 Nov. 2024. 
[7]    Chen, Chung-Yu, et al. “Phthalates May Promote Female Puberty by Increasing Kisspeptin Activity.” Human Reproduction (Oxford, England), U.S. National Library of Medicine, pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/23945596/. Accessed 26 Nov. 2024. 
[8]    M.M. Abdel, et al. “Short-Term Neonatal/Prepubertal Exposure of Dibutyl Phthalate (DBP) Advanced Pubertal Timing and Affected Hypothalamic Kisspeptin/GPR54 Expression Differently in Female Rats.” Toxicology, Elsevier, 20 Sept. 2013, www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0300483X13002448?casa_token=W0ANRGH3J7QAAAAA%3AYypgbOoPY07Lc-wvsM-vyYNNM8lsZZRAnYAbPbSr5gQ3dDSbGQrFUfRlQarHWFxUEw8iqd4cBg. Accessed 26 Nov. 2024. 
[9]    Dong, Yan, et al. “Analysis of Risk Factors of Precocious Puberty in Children.” SpringerLink, BioMed Central, 22 Sept. 2023, link.springer.com/article/10.1186/s12887-023-04265-x. Accessed 26 Nov. 2024. 
[10]    “Endocrine Disruptors.” National Institute of Environmental Health Sciences, U.S. Department of Health and Human Services, www.niehs.nih.gov/health/topics/agents/endocrine. Accessed 26 Nov. 2024. 
[11]    EPA, Environmental Protection Agency, www.epa.gov/endocrine-disruption/overview-endocrine-disruption#:~:text=Disruption%20of%20the%20endocrine%20system,when%20it%20is%20not%20needed). Accessed 26 Nov. 2024. 
[12]    Fu, Dongxia, et al. “Analysis of the Incidence and Risk Factors of Precocious Puberty in Girls during the COVID-19 Pandemic.” Wiley Online Library, 28 Sept. 2022, Accessed 26 Nov. 2024. 
[13]    Gea, Marta, et al. “Oestrogenic Activity in Girls with Signs of Precocious Puberty as Exposure Biomarker to Endocrine Disrupting Chemicals: A Pilot Study.” MDPI, Multidisciplinary Digital Publishing Institute, 20 Dec. 2022, www.mdpi.com/1660-4601/20/1/14. Accessed 26 Nov. 2024. 
[14]    Gore, Andrea C., and Barbara Cohn. “Endocrine-Disrupting Chemicals in Cosmetics.” JAMA Dermatology, JAMA Network, 1 May 2020, jamanetwork.com/journals/jamadermatology/article-abstract/2762872. Accessed 26 Nov. 2024. 
[15]    Gu, Qiuyun, et al. “Dietary Pattern and Precocious Puberty Risk in Chinese Girls: A Case-Control Study - Nutrition Journal.” SpringerLink, BioMed Central, 31 Jan. 2024, link.springer.com/article/10.1186/s12937-024-00916-6. Accessed 29 Nov. 2024. 
[16]    “History of EDSP.” EPA, United States Environmental Protection Agency, www.epa.gov/endocrine-disruption/history-edsp. Accessed 26 Nov. 2024. 
[17]    Jaël, Ngoie Mutunda, and Kasamba Ilunga Eric. “Endocrine Disruptors and Additives in Cosmetic Makeup Products: Alert to User.” Oarjbp.Com, 25 Dec. 2023, Accessed 26 Nov. 2024. 
[18]    Klenke, Ulrike, et al. “BPA Directly Decreases Gnrh Neuronal Activity via Noncanonical Pathway.” OUP Academic, Oxford University Press, 1 May 2016, academic.oup.com/endo/article/157/5/1980/2422725#52077307. Accessed 26 Nov. 2024. 
[19]    La Merrill, Michele A, et al. “Consensus on the Key Characteristics of Endocrine-Disrupting Chemicals as a Basis for Hazard Identification.” Nature Reviews. Endocrinology, U.S. National Library of Medicine, Jan. 2020, pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC6902641/#Sec4. Accessed 26 Nov. 2024. 
[20]    Lawson, Crystal, et al. “Gene Expression in the Fetal Mouse Ovary Is Altered by Exposure to Low Doses of Bisphenol A1.” OUP Academic, Oxford University Press, 1 Jan. 2011, academic.oup.com/biolreprod/article-abstract/84/1/79/2530282. Accessed 26 Nov. 2024. 
[21]    Lee, Jeong Eun, et al. “Early-Life Exposure to Endocrine-Disrupting Chemicals and Pubertal Development in Girls.” Annals of Pediatric Endocrinology & Metabolism, U.S. National Library of Medicine, June 2019, pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC6603611/. Accessed 26 Nov. 2024. 
[22]    Lucaccioni, Laura, et al. “Endocrine-Disrupting Chemicals and Their Effects during Female Puberty: A Review of Current Evidence.” MDPI, Multidisciplinary Digital Publishing Institute, 18 Mar. 2020, www.mdpi.com/1422-0067/21/6/2078. Accessed 26 Nov. 2024. 
[23]    Martin-Pozo, Laura, et al. Analytical Methods for the Determination of Endocrine Disrupting Chemicals in Cosmetics and Personal Care Products: A Review, Elsevier, Accessed 26 Nov. 2024. 
[24]    Moise-Silverman, Joshua, and Lawrence A. Silverman. “A Review of the Genetics and Epigenetics of Central Precocious Puberty.” Frontiers, 8 Nov. 2022, www.frontiersin.org/journals/endocrinology/articles/10.3389/fendo.2022.1029137/full. Accessed 26 Nov. 2024. 
[25]    Mucci, Andrea, and Ethel Clemente. “The Role of Genetics in Central Precocious Puberty: Confirmed and Potential Neuroendocrine Genetic and Epigenetic Contributors and Their Interactions with Endocrine Disrupting Chemicals (Edcs).” MDPI, Multidisciplinary Digital Publishing Institute, 25 July 2022, www.mdpi.com/2673-396X/3/3/35. Accessed 26 Nov. 2024. 
[26]    “Overview of Endocrine Disruption.” EPA, Environmental Protection Agency, www.epa.gov/endocrine-disruption/overview-endocrine-disruption#:~:text=Disruption%20of%20the%20endocrine%20system,when%20it%20is%20not%20needed). Accessed 26 Nov. 2024. 
[27]    National Center for Biotechnology Information. PubChem Compound Database, U.S. National Library of Medicine, pubchem.ncbi.nlm.nih.gov/compound/p_p_-DDE#section=Metabolism-Metabolites. Accessed 26 Nov. 2024. 
[28]    Papadimitriou, Anastasios, and Dimitrios T Papadimitriou. “Endocrine-Disrupting Chemicals and Early Puberty in Girls.” MDPI, Multidisciplinary Digital Publishing Institute, 10 June 2021, www.mdpi.com/2227-9067/8/6/492. Accessed 26 Nov. 2024. 
[29]    Predieri, Barbara, et al. “Endocrine Disrupting Chemicals and Type 1 Diabetes.” MDPI, Multidisciplinary Digital Publishing Institute, 22 Apr. 2020, www.mdpi.com/1422-0067/21/8/2937. Accessed 26 Nov. 2024. 
[30]    Qian, Yiyu, et al. “The Endocrine Disruption of Prenatal Phthalate Exposure in Mother and Offspring.” Frontiers, 26 June 2020, www.frontiersin.org/journals/public-health/articles/10.3389/fpubh.2020.00366/full?ref=assuma-o-controle-de-sua-saude.com. Accessed 26 Nov. 2024. 
[31]    Terasawa, E., et al. “Endocrine-Disrupting Chemicals and Their Effects on Puberty.” Best Practice & Research Clinical Endocrinology & Metabolism, Baillière Tindall, 17 Sept. 2021, www.sciencedirect.com/science/article/pii/S1521690X21000968?fr=RR-2&ref=pdf_download&rr=8ea2cf8af9e77236. Accessed 26 Nov. 2024. 
[32]    Xue, J., et al. “Endocrine Disrupting Chemical and Its Potential Effects on Female Health.” Diabetes & Metabolic Syndrome: Clinical Research & Reviews, Elsevier, 31 Mar. 2021, www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S1871402121001077. Accessed 26 Nov. 2024. 
[33]    Yin Wan, Murphy Lam, et al. Full Article: Endocrine Disrupting Chemicals and Breast Cancer: A Systematic Review of Epidemiological Studies, Taylor and Francis Online, www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/10408398.2021.1903382. Accessed 30 Nov. 2024. 
[34]    You, Jingyu, et al. “Clinical Risk Score for Central Precocious Puberty among Girls with Precocious Pubertal Development: A Cross Sectional Study - BMC Endocrine Disorders.” SpringerLink, BioMed Central, 20 Apr. 2021, link.springer.com/article/10.1186/s12902-021-00740-7. Accessed 29 Nov. 2024. 
[35]    Zhang, Xi-Feng, et al. “Transgenerational Inheritance of Ovarian Development Deficiency Induced by Maternal Diethylhexyl Phthalate Exposure.” CSIRO PUBLISHING, 12 June 2014, www.publish.csiro.au/RD/RD14113. Accessed 26 Nov. 2024. 
[36]    Zhou, Fang, et al. “A Preliminary Study on the Relationship between Environmental Endocrine Disruptors and Precocious Puberty in Girls.” De Gruyter, 1 Aug. 2022, www.degruyter.com/document/doi/10.1515/jpem-2021-0691/html. Accessed 26 Nov. 2024.