Güvenli Güneş Koruması: Oksibenzon ve Hormon Dengesi İlişkisi

Oksibenzon (Benzofenon-3) Nedir? 

Oksibenzon ((Benzofenon-3), güneş kremlerinde kullanılan cildi hem UV-B hem de UV-A radyasyonuna karşı koruyan bir filtredir.

Oksibenzonun Endokrin Sistem Üzerindeki Etkileri

Endokrin sistem, hormonları üreten ve kana salgılayan organlar ve bezlerden oluşan sistem için kullanılan bir terimdir. (14) Endokrin sistem; hipotalamus, epifiz bezi, hipofiz bezi, tiroit bezi, paratiroit bezi, timüs bezi, adrenal bezler ve pankreas, erkeklerde testisler, kadınlarda yumurtalıklar ve hamilelik döneminde plasentadan oluşmaktadır.(14) Yapılan bilimsel çalışmalara göre en endişe verici güneş kremi aktif maddesi oksibenzondur. Cilt tarafından kolayca emilir. Hormon dengesini bozucu etkileri vardır. (1)

Östrojen Benzeri Aktivite 

Endokrin bozucu kimyasallar ile ilgili artan kanıtlar, östrojenik veya antiandrojenik etkileri nedeniyle üreme sistemi ve prostat dahil olmak üzere endokrin sistem üzerinde olumsuz etkilerini göstermektedir. (2)

Yapılan in vivo ve in vitro çalışmalara göre oksibenzon östrojen reseptörüne bağlanabilir ve vücutta doğal östrojen gibi davranabilir. Bu durum özellikle meme kanseri hücrelerinde hücre çoğalmasını (proliferasyon) artırabilir ve üreme sağlığını olumsuz etkileyebilir. (3)

Tiroid Fonksiyonlarına Etkisi

Oksibenzonun (benzofenon-3) tiroid fonksiyonları üzerinde potansiyel bozucu etkileri olduğu çeşitli çalışmalarla ortaya koyulmuştur. Bu etkiler, oksibenzonun tiroid hormonlarının (özellikle T3 ve T4) sentezi, salgılanmaları ve reseptör etkileşimlerini değiştirici özelliği ile ilişkilidir.

Fareler üzerinde yapılan çalışmalarda oksibenzonun tiroid hormonları olan T3 (triiyodotironin) ve T4 (tiroksin) seviyelerini azaltabileceği gösterilmiştir. Hipotiroidizme benzer sonuçlara yol açabilir. Tiroid hormon düzeylerindeki azalma feedback mekanizması ile tiroid stimülan hormon (TSH) düzeylerinde artışa neden olabilir. Bu durum uzun vadede tiroit fonksiyon bozukluklarına yol açabilir. (4)

Bazı epidemiyolojik çalışmalar oksibenzon gibi hormon sistemi bozucu maddelerin otoimmün tiroid hastalıklarının gelişimiyle ilişkili olabileceğini öne sürmektedir. (3)

Tiroit hormonları beyin gelişimi ve metabolizma üzerinde kritik rol oynar. Oksibenzon hamilelerde kullanımı sonucu fetüste nörogelişimsel bozukluklara sebep olması ile dikkatleri üzerine çekmektedir. (4)

Üreme Sağlığı Üzerindeki Etkileri

Oksibenzonun üreme sağlığı üzerindeki etkileri, hem erkek hem de kadın üreme sistemine yönelik olumsuz sonuçlar doğurabilme potansiyeli çeşitli bilimsel çalışmalarda incelenmiştir. Oksibenzona maruz kalmanın, sperm kalitesinde azalma ve sperm motilitesinde düşüş ile ilişkili olduğu gösterilmiştir. Yapılan hayvan deneylerinde oksibenzonun testis ağırlığını azaltabileceği ve testosteron seviyelerini düşürebileceği rapor edilmiştir. (4)

Buck Louis ve arkadaşları tarafından yapılan epidemiyolojik bir çalışmaya göre de oksibenzonun insanlarda sperm sayısında azalmaya neden olabilceği ve DNA hasarına yol açabileceği belirtilmektedir. (5) Oksibenzonun östrojen benzeri etkileri nedeniyle hormonal döngüleri bozabileceği ve erken menopoz gibi sorunlara yol açabileceği düşünülmektedir. (3) Gebelikte oksibenzona maruz kalan kadınlarda düşük doğum ağırlığı ve erken doğum riskinin arttığı görülmektedir. (6)

Oksibenzonun Vücuda Geçiş Yolları

Oksibenzonun vücuda geçiş yolları çevresel ve kişisel bakım ürünleri yoluyla maruziyetle ilişkilidir. İnsan vücuduna genellikle bu iki temel yolla girdiği görülmektedir.

Dermal Absorbsiyon

Oksibenzonun en yaygın geçiş yolu hormon bozucu güneş kremleri gibi kişisel bakım ürünleri ile deri yoluyla emilimdir. (7) Oksibenzon lipofilik (yağda çözünen) bir bileşik olduğu için epidermal lipit tabakasından kolayca geçebilir. (8) Emilim oranı, cilt bariyerinin bütünlüğüne, uygulama sıklığına, oksibenzon konsantrasyonuna ve uygulanan cilt yüzeyinin genişliğine bağlı olarak değişir. (8) UV ışınlarına maruz kalma, oksibenzon emilimini artırabilir. Bu durum cilt bariyerinin zayıflaması ve daha derin tabakalara ulaşma olasılığının artmasından kaynaklanır. (9) 

Sistemik Dolaşıma Katılması

Deri yoluyla emilen (transdermal geçiş) oksibenzon epidermal bariyeri geçerek dermis tabakasına ulaşır ve kan dolaşımına katılır. 

Matta ve arkadaşlarının 2019 yılında JAMA dergisinde yayımladıkları bir çalışmada oksibenzon içeren güneş koruyucularının cilde uygulanmasından sonra plazma konsantrasyonları ölçülmüştür. (7) 24 katılımcı ile dört gün boyunca günde dört kez oksibenzon içeren güneş koruyucu uygulanmış ve her uygulamadan sonra düzenli aralıklarla plazma örnekleri toplanmıştır.(7) İlk uygulama sonrası oksibenzon plazma konsantrasyonu 0.5 ng/ml gibi düşük bir seviyeden başlamış, uygulama sayısı arttıkça hızlı bir şekilde yükselmiştir.(7) Dördüncü gün sonunda plazma oksibenzon seviyeleri 210.1 ng/ml seviyesine kadar çıkmıştır.(7) Uygulama sonlandırıldıktan sonra oksibenzonun plazmada kalma süresi yaklaşık 24-48 saat olarak hesaplanmıştır. (7) Ancak bazı katılımcılarda uygulama sona erdikten 4 gün sonrasına kadar plazmada tespit edilmiştir. (7) Bu bulgular oksibenzonun cilt bariyerini aşıp kan dolaşımına girdiğini, tekrarlanan uygulamalar ile birikim yaptığını, vücutta metabolize edilip yavaş yavaş atıldığını ve bireysel farklılıklara bağlı olarak plazmada kalma süresinde değişiklik gösterdiğini ortaya koymaktadır. Sistemik dolaşıma katılan oksibenzon, plazma proteinlerine bağlanır ve vücutta çeşitli dokulara taşınır. Biyotransformasyonu ise karaciğerde gerçekleşir ve glukuronidasyon yoluyla daha polar metabolitlere dönüştürülerek atılır. (10)

Risk Grupları

Oksibenzon zararları ile gündeme geldiğinden beri, etkilenecek popülasyon önem kazanmaya başladı. Oksibenzonun zararlarından en çok etkilenebilecek risk grupları hamile kadınlar, fetüsler, bebekler, küçük çocuklar, hormon dengesizliği olan kişiler, alerjik reaksiyonlara eğimli bireyler, kanser geçmişi olan bireyler, yüksek kanser riski taşıyan bireyler olarak sıralanmaktadır.

Hamileler ve Emziren Anneler

Oksibenzonun plasenta bariyerini aşarak fetüse geçebildiği birçok çalışmada kanıtlanmıştır. Bu geçiş fetal gelişim üzerinde olumsuz etkiler yaratabilir.

Çin’de gebe kadınlarda yapılan bir çalışmada fenol türevlerine (özellikle oksibenzon, bisfenol A gibi kimyasallar) prenatal maruziyetin doğum ağırlığı, gebelik süresi ve yenidoğan sağlığı üzerindeki etkileri değerlendirilmeye çalışılmıştır. 450 kadının gebelik dönemlerinde idrar örnekleri alınarak fenol ve oksibenzon metabolit düzeyleri ölçülmüştür. Yenidoğanların doğum ağırlığı, doğum zamanları, baş çevresi ve sağlık durumları gibi parametreler kaydedilmiştir. İdrar örneklerinde benzofenon-3 (BP-3) metabolitleri analiz edilmiş, elde edilen veriler hamilelik dönemindeki kimyasal maruziyet seviyelerini değerlendirmek için kullanılmıştır. Ölçülen seviyeler, fenol maruziyeti olmayan gebe kadınlarla karşılaştırılmıştır.

Gebelik boyunca oksibenzona yüksek seviyede maruz kalan annelerin bebeklerinin doğum ağırlığı, düşük maruziyet seviyesine sahip kadınların bebeklerine göre ortalama 120-150 gram daha düşük bulunmuştur. Oksibenzon seviyelerinin en yüksek çeyreğinde yer alan annelerin bebeklerinde düşük doğum ağırlığı görülme olasılığı %22 artmıştır. 

Oksibenzon metabolitleri seviyeleri yüksek olan kadınlarda erken doğum (37. Gebelik haftasından önce doğum) riski belirgin şekilde artmıştır. Erken doğum oranı oksibenzon seviyeleri yüksek olan grupta %18, düşük seviyede olan grupta ise %8 olarak tespit edilmiştir. (11)

Yüksek oksibenzon maruziyeti bebeklerin baş çevresi ortalama 0,5 cm daha küçük ölçülmüştür. Prenatal oksibenzon maruziyeti fetal büyüme kısıtlaması (FGR) riskini artırmıştır. FGR vakaları maruziyetin yüksek olduğu grupta daha sık görülmüştür. (11) Emziren anneler üzerindeki etkileri konusunda spesifik ve kapsamlı bilimsel çalışmalar sınırlıdır.

Birçok çalışma, güneş kremi kullanıcılarının anne sütünde değişen miktarlarda oksibenzon ve oktinoksat bulunduğunu bulmuştur. Bu kimyasalların emzirilen bebeklerde olumsuz etkilere neden olacak kadar yüksek miktarlarda aktarılıp aktarılmadığı henüz bilinmemektedir. (12,13) Anne ve bebek sağlığını korumak için oksibenzon içermeyen güneş kremleri tercih edilmeli ve gerekirse bir sağlık profesyoneline danışılması önemlidir. Nanopartikül olmayan çinko oksit içeren güneş koruyucular emziren anneler için iyi bir alternatiftir. (17)

Çocuklar ve Ergenler

Çocukluk ve ergenlik dönemlerinde hormonal değişiklikler çok daha hassas olduğu için oksibenzon maruziyeti bu yaş grubunda daha ciddi sonuçlara yol açabilir. Ayrıca çocukların ciltleri daha hassas ve geçirgen olduğundan birikim riski daha yüksektir.

Birçok endokrin bozucu kimyasalın erken ergenliğe sebep olduğu gözlenmiştir. Erken ergenlik, ikincil cinsiyet özelliklerinin normalden erken belirginleşmesiyle ilgili patolojik bir durumu ifade etmektedir. Çocukların hormon salgısında artışa sebep olduğundan hem fiziksel hem psikolojik sağlıklarını tehdit edecek sonuçları olur. Kız çocuklarında genelde bir sebep belirlenemez iken erkek çocuklarında belirli bir sebep bulunabilmesi ihtimali daha yüksektir. (14)

Erken ergenlik, epifiz bezlerinin erken birleşmesine, bunun sonucunda da gelişimin erken tamamlanmasına sebep olur. Hipotalamusta hematom oluşması, hipofiz bezinde adenom oluşumu, sinir sisteminde tümörler, yetişkinlikte kısa boy, meme veya üreme sistemi kanserleri, erken ergenlikle ilişkilendirilmiştir. (14)

Güvenli Alternatifler

Cilt bakımı ürünleri ve güneş kremi seçimi yapılması gerektiği durumlarda güneş kremlerinin içeriklerine dikkatlice bakılması gerekmektedir.

Amerika Birleşik Devletleri Gıda ve İlaç Dairesi (FDA)’nın son açıklamalarına göre 16 bileşen incelenmiş ve yalnızca ikisinin, çinko oksit ve titanyum dioksitin, mevcut bilgilere göre "genel olarak güvenli ve etkili olarak kabul edildiğini" veya GRASE olduğunu bildirilmiştir. (15,16)

Güvenlik sorunlarını gösteren verilere göre nadiren kullanılan iki güneş kremi bileşeni olan aminobenzoik asit ve trolamin salisilatın GRASE olmadığını ileri sürülmüştür. (15,16) FDA, yetersiz veri nedeniyle 12 diğer bileşenin GRASE olmadığını belirtmektedir: Oksibenzon avobenzon, sinoksat, dioksibenzon, ensülizol, homosalat, meradimat, oktinoksat, oktisalat, oktokrilen, padimat O ve sulizobenzon.(15,16)

Mineral Bazlı Güneş Koruyucular 

FDA tarafından onaylanan güneş kremi bileşeni olan çinko oksit gibi mineral güneş kremleri hem UVA hem de UVB ışınlarını engellemek ve yansıtmak için fiziksel bir bariyer oluşturur. Titanyum dioksit genellikle kozmetiklerde güneş kremi olarak bulunur, ancak bazı UVA ışınlarını engellemede o kadar etkili değildir ve bu nedenle güneş koruması için (tek başına) tercih edilmez. (17)

Daha güvenli güneş kremleri kullanmak istenildiğinde nanopartikül olmayan çinko oksit içeren güneş koruyucular tercih edilebilir. Bu form cilt üzerinde kalır (ciltten emilip kan dolaşımına katılmaz) ve UV ışınlarını dağıtarak, emerek ve yansıtarak koruma sağlar. (17) Dezavantajları ise cilt yüzeyinde beyaz bir kalıntı şeklinde durabilmeleridir. (17) Sistemik dolaşıma geçmediği için anne sütüne geçiş yapmaz ve emziren anneler için iyi bir alternatiftir. (17)

Nanopartikül çinko oksit formülasyonları da bulunmaktadır ve beyaz kalıntı görünümü azaltmak için yapılmıştır. (17) Ancak, küçük nanopartiküllerin cilde nüfuz etme ve sistemik olarak küçük bir dereceye kadar emilme yeteneği bulunur. (17) Yine de, nanopartikül çinko oksidin kimyasal güneş kremlerine göre daha düşük emilime ve dolayısıyla daha düşük potansiyel yan etki riskine sahip olduğu görülmektedir. (17) Buna karşın anne sütüyle beslenen bebeklerde ishale neden olacak kadar nanopartikül çinko oksit kullanmasının mümkün olduğunu öne süren bir rapor bulunmaktadır. (18)

Doğal UV Filtreleri

Sistematik veritabanı taraması yapılan bir araştırmaya göre in vitro insan keratinosit hücreleri (HaCaT) üzerinde UV ışınlarının etkileri ve in vivo fare modellerinde UVB ışınlarına maruziyet incelenmiştir. Doğal UV fitreler için örnek bazı bitkisel kaynaklar Hibiscus roseus, Moringa oleifera, Coffea arabica ve Vinis vinifera olarak gösterilmiştir. (19)

Doğal UV filtreler genellikle flavonidler, polifenoller, fenolik asitler ve karotenoidler gibi bitkisel bileşiklerden oluşur. Flavonoidler ve fenolik bileşikler moleküler yapılarındaki çift bağlar sayesinde 200-400 nm dalga boyundaki UV ışınlarını absorbe eder. Bitkisel polifenoller serbest radikal üretimini engelleyerek oksidatif stresi azaltır bu şekilde cilt hücrelerini UV ışınlarının neden olduğıu DNA hasarından korur. (19)

Ayrıca bazı içerikler matris metalloproteinazların (MMP) inhibisyonunu artırarak ciltte kolajen yıkımını azaltarak kırışıklık oluşumunu azaltır. (19)

Yasal Düzenlemeler ve Sınırlamalar

Oksibenzon hem insan sağlığı hem de çevresel etkileri nedeniyle çeşitli yasal düzenlemelere ve sınırlamalara tabidir.

AB Kozmetik Yönetmeliği’ne ve ABD Gıda ve İlaç Dairesi (FDA)’ya göre güneş koruyucularda oksibenzonun maksimum %6 oranında kullanımı onaylanmıştır. Ancak Avrupa Komisyonu’nun bir raporunda mevcut insan maruziyeti seviyelerinin güvenli olmadığı belirtilmiş ve bu nedenle oksibenzon konsantrasyonunun %2.2 ile sınırlandırılması önerilmiştir. (16)

2021 yılında FDA oksibenzonun güvenliği ile ilgili yeterli veri bulunmadığını belirtmiş ve güvenlik testlerinin tamamlanmasını talep etmiştir. (16)

ABD, Hawaii’de 1 Ocak 2021’den itibaren oksibenzon içeren güneş koruyucuların satışı yasaklanmıştır. (20) Ek olarak oksibenzonun mercan resiflerine zarar verdiği ve deniz yaşamını olumsuz etkilediği bilimsel çalışmalarla gösterilmiştir. (21)

Bilinçli Tüketici Rehberi

Oksibenzonun insan vücudunda birikimi ve nesiller arası aktarımı üzerinde yapılan çalışmalar ışığında güvenli alternatif ürünlerin kullanımı potansiyel risklerden kaçınmak ve çevre sağlığının korunmasının anahtarıdır. (22)

Güneş kremi seçiminde içerik listesi dikkatli bir şekilde incelenmeli ve oksibenzon gibi kimyasalların olmadığı güneş kremleri ya da mineral bazlı doğal güneş koruyucular veya doğal ve bitkisel UV koruyucular tercih edilmelidir. Ya da sizler için HelioVita güneşten koruyucu serisini tüm bu ayrıntılara dikkat ederek, güvenle kullanmanız için oluşturdu.

Hamile kadınlar, fetüsler, bebekler, küçük çocuklar, hormon dengesizliği olan kişiler, alerjik reaksiyonlara eğimli bireyler, kanser geçmişi olan bireyler, yüksek kanser riski taşıyan bireylerde güneş kremi seçiminde çok daha titiz olunmalıdır.

Güneş kremi kullanmak istenmiyorsa güneşten korunmak için şapka, güneş gözlüğü, uzun kollu giysiler gibi fiziksel koruma önlemleri alınmalıdır. Güneş maruziyeti, kum ve sıcak hava, rüzgar gibi maruziyetler sonrası cildinizin kaybettiği nemi Remedium Vücut Losyonu yerine koyacaktır.

Referanslar

1) Ghazipura M, McGowan R, Arslan A, Hossain T. Exposure to benzophenone-3 and reproductive toxicity: A systematic review of human and animal studies. Reprod Toxicol. 2017 Oct;73:175-183. doi: 10.1016/j.reprotox.2017.08.015. Epub 2017 Aug 24. PMID: 28844799.

2) Vitku J, Skodova T, Varausova A, Gadus L, Michnova L, Horackova L, Kolatorova L, Simkova M, Heracek J. Endocrine Disruptors and Estrogens in Human Prostatic Tissue. Physiol Res. 2023 Dec 17;72(S4):S411-S422. doi: 10.33549/physiolres.935246. PMID: 38116777.

3) Krause, M., Klit, A., Blomberg Jensen, M., Søeborg, T., Frederiksen, H., Schlumpf, M., Lichtensteiger, W., Skakkebaek, N.E. and Drzewiecki, K.T. (2012), Sunscreens: are they beneficial for health? An overview of endocrine disrupting properties of UV-filters. International Journal of Andrology, 35: 424-436. https://doi.org/10.1111/j.1365-2605.2012.01280.x

4) Amira M. Aker, Lauren Johns, Thomas F. McElrath, David E. Cantonwine, Bhramar Mukherjee, John D. Meeker, Associations between maternal phenol and paraben urinary biomarkers and maternal hormones during pregnancy: A repeated measures study,Environment International,Volume 113,2018,Pages 341-349, ISSN 0160-4120, https://doi.org/10.1016/j.envint.2018.01.006.

5) Buck Louis GM, Sundaram R, Schisterman EF, Sweeney AM, Lynch CD, Gore-Langton RE, Maisog J, Kim S, Chen Z, Barr DB. Persistent environmental pollutants and couple fecundity: the LIFE study. Environ Health Perspect. 2013 Feb;121(2):231-6. doi: 10.1289/ehp.1205301. Epub 2012 Nov 14. PMID: 23151773; PMCID: PMC3569685.

6) Wolff MS, Engel SM, Berkowitz GS, Ye X, Silva MJ, Zhu C, Wetmur J, Calafat AM. Prenatal phenol and phthalate exposures and birth outcomes. Environ Health Perspect. 2008 Aug;116(8):1092-7. doi: 10.1289/ehp.11007. PMID: 18709157; PMCID: PMC2516577.

7) Matta MK, Florian J, Zusterzeel R, Pilli NR, Patel V, Volpe DA, Yang Y, Oh L, Bashaw E, Zineh I, Sanabria C, Kemp S, Godfrey A, Adah S, Coelho S, Wang J, Furlong LA, Ganley C, Michele T, Strauss DG. Effect of Sunscreen Application on Plasma Concentration of Sunscreen Active Ingredients: A Randomized Clinical Trial. JAMA. 2020 Jan 21;323(3):256-267. doi: 10.1001/jama.2019.20747. Erratum in: JAMA. 2020 Mar 17;323(11):1098. doi: 10.1001/jama.2020.1950. PMID: 31961417; PMCID: PMC6990686.

8) Nadeem Rezaq Janjua, Brian Mogensen, Anna-Maria Andersson, Jørgen Holm Petersen, Mette Henriksen, Niels E. Skakkebæk, Hans Christian Wulf,Systemic Absorption of the Sunscreens Benzophenone-3, Octyl-Methoxycinnamate, and 3-(4-Methyl-Benzylidene) Camphor After Whole-Body Topical Application and Reproductive Hormone Levels in Humans,Journal of Investigative Dermatology,Volume 123, Issue 1,2004,Pages 57-61,ISSN 0022-202X,https://doi.org/10.1111/j.0022-202X.2004.22725.x.

9) Gonzalez H, Farbrot A, Larkö O, Wennberg AM. Percutaneous absorption of the sunscreen benzophenone-3 after repeated whole-body applications, with and without ultraviolet irradiation. Br J Dermatol. 2006 Feb;154(2):337-40. doi: 10.1111/j.1365-2133.2005.07007.x. PMID: 16433806.

10) Janjua NR, Mogensen B, Andersson AM, Petersen JH, Henriksen M, Skakkebaek NE, Wulf HC. Systemic absorption of the sunscreens benzophenone-3, octyl-methoxycinnamate, and 3-(4-methyl-benzylidene) camphor after whole-body topical application and reproductive hormone levels in humans. J Invest Dermatol. 2004 Jul;123(1):57-61. doi: 10.1111/j.0022-202X.2004.22725.x. PMID: 15191542. 

11) Tang R, Chen MJ, Ding GD, Chen XJ, Han XM, Zhou K, Chen LM, Xia YK, Tian Y, Wang XR. Associations of prenatal exposure to phenols with birth outcomes. Environ Pollut. 2013 Jul;178:115-20. doi: 10.1016/j.envpol.2013.03.023. Epub 2013 Apr 3. PMID: 23562958.

12) Anderson PO. Summer Topics on Breastfeeding. Breastfeed Med. 2020 Jun;15(6):354-356. doi: 10.1089/bfm.2020.0053. Epub 2020 Mar 20. PMID: 32196354.

13) Lin H. Chen, Caroline Zeind, Sheila Mackell, Trisha LaPointe, Margot Mutsch, Mary E. Wilson, Breastfeeding Travelers: Precautions and Recommendations, Journal of Travel Medicine, Volume 17, Issue 1, 1 January 2010, Pages 32–47, https://doi.org/10.1111/j.1708-8305.2009.00362.x

14) https://yadacosmetics.com/blogs/uzman-gozuyle/endokrin-hormon-sistemi-bozucu-kimyasal-maddeler-ve-erken-ergenlik-i%CC%87liskisi

15) https://www.fda.gov/drugs/cder-conversations/update-sunscreen-requirements-deemed-final-order-and-proposed-order 

16) https://www.ewg.org/sunscreen/report/the-trouble-with-sunscreen-chemicals/

17) https://www.infantrisk.com/content/sunscreen-smarts-breastfeeding-families

18) Ceballos-Rasgado M, Lowe NM, Mallard S, Clegg A, Moran VH, Harris C, Montez J, Xipsiti M. Adverse Effects of Excessive Zinc Intake in Infants and Children Aged 0-3 Years: A Systematic Review and Meta-Analysis. Adv Nutr. 2022 Dec 22;13(6):2488-2518. doi: 10.1093/advances/nmac088. PMID: 36055780; PMCID: PMC9776731.

19) Li L, Chong L, Huang T, Ma Y, Li Y, Ding H. Natural products and extracts from plants as natural UV filters for sunscreens: A review. Animal Model Exp Med. 2023 Jun;6(3):183-195. doi: 10.1002/ame2.12295. Epub 2022 Dec 19. PMID: 36536536; PMCID: PMC10272908.

20) https://www.personalcarecouncil.org/sunscreen/

21) https://www.surfrider.org/news/your-guide-to-reef-friendly-sunscreens

22) Çetinkaya S. Endokrin çevre bozucular ve ergenlik üzerine etkileri. diclemedj. Mart 2009;36(1):59-66.